عرفانی و اخلاقی

باب دوم

فصل اول: قواى چهارگانه و تبعیت‏سایر قوا از آنها

* همانطور که گفته شد تن از دو جزء تشکیل شده :روح و جسم  

... 

.... 

*هر یک از این اجزاء دارای اعضاء و قوایی اند.

"*عقل‏" ،"شهوت"،"غضب‏" و "وهم" در حکم کارفرمایان و سران لشکر مملکتند، و سایر قوا، زیردستان و فرمان برانند.

*کار «عقل‏» ،درک حقایق امور، و جداکردن خیر از شر و امر بر انجام کارهای خیر و نهی از انجام کارهای شر است.

او وزیر پادشاهی روح است.همواره در تدبیر آنست که روح در تهیه اسباب سفر عالم قرب آسوده باشد.

* فایده «قوه شهویه‏» ، بقاى بدن است، که وسیله کسب کمال نفس است.

آن مانند عامل خراج است و هرچه عقل گوید آن مخالف آن گوید. و مانند بهایم و چهارپایان مملکت را غرق در شهوات می کند.

* ثمره «قوه وهمیه‏» فهمیدن جزئیات امور است.

شغل آن مکر و خدعه است و می خواهد روح مطیع آن شود.و این مظهر شیطان است.

* شغل «قوه غضبیه‏» آن است که دفع ضررهای خارجی را از بدن نموده، واگر قوای شهویه و وهمیه قصد تخطی از قوه عقلیه را داشتند آنها را مقهور نماید.

آن تند و بی باک است. همه زدن و کشتن کار آنست.قصد آن دارد که روح را فریب دهد تا فرمان عقل را عمل ننماید و مانند درندگان شود.

*به سبب تفاوت میان این چهار قوه در سرزمین روح دائما تنازع است.پس اگر عقل پیروز شود، روح مظهر صفات فرشتگان می شود. و اگر شهوت پیروز شود، روح مظهر صفات بهایم می شود و ...

قوه عاقله

*ناگفته نماند، منشا نزاع و سبب جدال در مملکت نفس، قوه عاقله است، زیرا مانع می شود سایر قوا خود را به ظهور برسانند، و نمى‏گذارد که نفس‏را مطیع و منقاد خود سازند.

* آن سه قوه دیگر را با یکدیگر نزاعى ندارند، به این دلیل که هیچ یک به خودى‏خود منکر کار دیگرى نیستند، و ممانعت از اعمال دیگرى نمى‏نمایند مگر به دستور ‏عقل.و به این دلیل است که در سایر موجودات که فاقد قوه عقلیه  نزاعی بین قوا نیست.

*و به این دلی است که انسان مجمع صفات متقابل است.

* انسان نسخه‏اى است جامع ملک و ملکوت، و معجونى است مرکب از عالم امرو خلق.

*حضرت امیر المؤمنین - علیه السلام - مى‏فرماید که: "حق - سبحانه و تعالى - مخصوص گردانید ملائکه را به عقل، و ایشان را بهره از شهوت و غضب نداد.ومخصوص ساخت‏حیوانات را به شهوت و غضب، و آنها را از عقل بى‏نصیب کرد.ومشرف گردانید انسان را به همه اینها، پس اگر شهوت و غضب را مطیع و منقاد عقل‏گرداند افضل از ملائکه خواهد بود، زیرا که خود را به این مرتبه رسانیده و با وجود منازع،و ملائکه را منازع و مزاحمى نیست‏" .

و از این معلوم مى‏شود که: اگر مطیع شهوت و غضب شود پست‏تر از حیوانات‏خواهد بود، زیرا که اطاعت آنها را نموده با وجود معین و یاورى مثل عقل، و سایرحیوانات را معینى نیست.